ŠTIT nad Šumadijom
O dejstvu 2. lovačkog puka u toku Aprilskog rata 1941. godine je do sada pisano malo i s osporavanjem. Suprotno dugo održavanoj negativnoj oceni i ocrnjivanju, snagom nespornih činjenica autor ovog članka dokazuje, da je 31. vazduhoplovna grupa 2. lovačkog puka u ono nekoliko dana, kada su ratne prilike, meteorološki uslovi i druge okolnosti dozvoljavale, dejstvovala u odbrani onog što joj je bilo povereno, štiteći središnju vojno-industrijsku oblast Šumadije, braneći i prestonicu s odgovarajućim učinkom.
31. vazduhoplovna grupa 2. lovačkog puka
S proleća 1941. godine u postavci vazdušne odbrane Kraljevine Jugoslavije borbenu avijaciju su činile lovačke jedinice, raspoređene da štite pojedine regione zemlje. Zaštita glavnog grada i vojno-industrijskih objekata u središtu Srbije je poverena Prvoj vazduhoplovnoj lovačkoj brigadi sa štabom u Beogradu. U njenom sastavu su bili elitni 6. lovački vazduhoplovni puk, u čijem je delokrugu bila odbrana prestonice i prostora severno od Save i Dunava, dok je područje južno od tih reka povereno zaštiti 2. vazduhoplovnog lovačkog puka. Neposredno pred rat jedno vreme rasformirani 2. vazduhoplovni puk je ponovno obrazovan - ovog puta kao 2. lovački puk. Njegova 52. grupa je naoružana avionima Hoker "Hariken", upravo dovršavanim u domaćim fabrikama, dok je manjak aviona i jedinica nadoknađen tako, što je iz 6. vazduhoplovnog puka izdvojena 31. vazduhoplovna grupa sa 101. i 141. eskadrilom i pripojena 2. puku. Grupa je imala lovačke avione tipa Meseršmit (Messerschmitt) Me-109 E-3. Inače su ovi lovci u vazduhoplovstvu Jugoslavije službeno označavani kao Me-109, za razliku od lovaca istog tipa u "Luftvafe", gde je zvanična oznaka bila Bf-109, pa upotreba jedne ili druge oznaka u tekstu zavisi od toga, da li se radi o avionima toga tipa u jugoslovenskom ili u nemačkom vazduhoplovstvu.
Na dan 2. aprila 21 avion tipa Me-109E-3 i jedan avion za vezu, trenažni "biker" (Biicker Bii 131 Jungmann) su preleteli iz Krušedola na ratni aerodrom grupe na Sušićkom polju severno od Kragujevca, inače letelište lokalnog aerokluba. Ovde je do početka rata osoblje vršilo trenažne letove i uvežbavalo taktiku grupne borbe. U okviru podele nadležnosti i odgovornosti jedinica lovačke avijacije redovno su obavljani patrolni letovi prema istočnoj granici i iznad područja nadležnosti jedinice. I pre otpočinjanja opštih ratnih dejstava, na najavu uzbune od strane službe za osmatranje, povremeno je vršeno poletanje radi presretanja ili gonjenja nemačkih izviđača, koji su uletali u vazdušni prostor Kraljevine Jugoslavije i nadletali središnje područje Srbije. Cilj ovih upada je bio otkrivanje razmeštaja jugoslovenskih lovaca na ratnim letelištima, izviđanje i fotografsko snimanje značajnijih privrednih objekta i rasporeda položaja i kretanja vojnih jedinica. Zbog ovakve situacije grupa je bila u stanju stalne pripravnosti. Stvarno izbijanje rata nije znatno promenilo prirodu delatnosti jedinice.
Zaštita Šumadije
Od početka ratnih dejstava 6. aprila 1941. godine, prema naređenjima iz operativne komande vazduhoplovstva i štaba 1. lovačke brigade, ili na zahtev pojedinih centara za vazdušnu odbranu, alarmiranih pozivima službe za osmatranje i obaveštavanje, štab 2. puka, odnosno komandanti 31. i 52. grupe, upućivali su u određena područja svoje lovce. Na osnovu podataka o neprijatelju i prema proceni komandanata grupa ili komandira eskadrila, najčešće su poletale jedna do dve patrole, više puta pojedinačni avioni, a nekoliko puta i formacije od 9 do 13 aviona.
Međutim, pokazalo se, da nemačka avijacija u tom području nije bila tako aktivna kao prema području severno od Save i Dunava, te da je uglavnom izvodila nadletanje i izviđanje područja, usmeravajući povremene napade na one jugoslovenske aerodrome koje je uočila ranijim izviđanjem ili otkrila obaveštajnim kanalima. Kao drugo, mreža službe za vazdušno osmatranje i uzbunjivanje nije bila ni uhodana, niti sinhronizovana. Najčešće je uzbuna davana bez prave ocene snage, visine, brzine i pravca kretanja neprijatelja, bez procene namere ili svrhe naleta, bez određivanja prioriteta kod više istovremenih najava ulazaka nemačkih aviona na teritoriju Jugoslavije. Uzbune su često davane preuranjeno ili prekasno, ponekad i panično, a dešavalo se, da su i nepotrebne ili lažne.
Po uzletenju lovci su penjali, hitajuči u određeno područje radi ostvarenja kontakta i napada na neprijatelja - ali najčešće je neprijatelj, leteći visoko i brzo, več odmakao prema svom polaznom aerodromu. Gonjenje je vršeno gotovo do poslednjih kapi goriva, ali je susreta i borbi sa neprijateljskim avionima bilo malo. Bez obzira što neprijatelj nije uvek presretnut, napadnut i oboren, bio je to pravi štit iznad Šumadije, koji su sačinjavali Meseršmiti iz 31. i Harikeni iz 52. vazduhoplovne grupe.
Dejstva 31. vazduhoplovne grupe
Za vreme operacija u Aprilskom ratu, u samo tri ratna dana dvadeset i četiri pilota 31. vazduhoplovne grupe su izvršila, prema podacima iz službenih izveštaja, najmanje 74 potvrđena avio-poletanja, a svakako ih je bilo i više. Za to vreme jedan broj pilota, uključujući i komandire obe eskadrile, izvršio je po 15 i više zadataka. Naravno, bilo je i pilota koji su obavili po I do 2 leta, dok je veći deo izvršio od 4 do 7 letova. S obzirom da je to izvršeno u svega tri ratna letačka dana, dobija se izuzetno veliki prosečni nalet, odnosno naprezanje jedinice, a naročito pojedinih letača - daleko iznad praktičnog i dozvoIjenog psihofizičkog nivoa. U borbi u vazduhu grupa je izgubila 2 lovca Me-109E-3, a 6 je onesposobljeno usled oštećenja ili kvarova pri udesima. Konačno su svi preostali ispravni i neispravni avioni na Sušićkom aerodromu spaljeni ili uništeni od sopstvenog letačkog i tehničkog osoblja. Ukupan učinak grupe, pa ni 2. lovačkog puka nije veliki, jer je u ovom području dejstvo nemačke avijacije bilo daleko slabije nego prema Beogradu, prema kojem je bila usmerena sva osvetnička žestina nemačkih napada iz vazduha.
Pobede pilota 31. vazduhoplovne grupe
Piloti-lovci 31. vazduhoplovne grupe su stupali u borbu i pobeđivali, a ponekad su bivali i oboreni. Njihov učinak se ogleda u obaranju dva nemačka lovca tipa Bf-109E, dva izviđača tip Henschel Hs-126, dok je jedan bombarderski avion neutvrđenog tipa oštećen, a verovatno i oboren. Ove pobede su ostvarene u tri borbe u vazduhu. Poprište, nebo nad centralnom vojno-industrijskom zonom Srbije, ograničene i specifične akcije neprijatelja u području u kojem je grupa dejstvovala, učinili su da bude ovako mali broj borbi u vazduhu.
Enigma Živica Mitrovič
Jedna od najupečatljivijih borbi u vazduhu koju su vodili piloti 31. vazduhoplovne grupe odvijala se na području Beograda za vreme prvog nemačkog napada, 6. aprila 1941. godine. O dejstvu i detaljima leta Živice Mitrovića i njegovog pratioca
Dragutina Bojovića u ranije objavljenim prilozima bilo je malo činjenica, a više emocija, romantike i dosta patetike. Postojala je nesaglasnost podataka o vremenu i redosledu poletanja patrola, kao i dosta proizvoljna konstrukcija toka leta, borbi i stvarnih ishoda. Više svetla na do sada nejasne detalje potiče iz emigrantskih izvora, odnosno iz navođenja iskaza Dragutina Bojovića, koji je poginuo kao četnik septembra 1944. godine kod Aranđelovca.
Od rasvita 6. aprila u štab grupe stižu upozorenja službe za javljanje o upadu pojedinih stranih aviona preko granice, a na presretanja poleću dežurne pare. Umesto vođe određene dežurne patrole iz 101. eskadrile 31. grupe, koji je bio dežurni oficir grupe prethodnog dana i bio zauzet primopredajom dužnosti, komandir 101. eskadrile, kapetan I klase Kosta Lekić određuje: "Neka Živica Mitrović bude vođa, Bojović pratilac, neka idu nad Beograd!". Poletanje para Mitrović - Bojović na zadatak prema glavnom gradu potvrđuje izjava Đorđa I. Kulića, šefa mehaničara 101. eskadri*le, koji svedoči, da je u 05.55 ispratio patrolu od dva aviona eskadrile, koji su se uputili prema Beogradu, napominjujući - "...isti se nisu vratili sa zadatka...".
Po uzletanju par Meseršmita se usmerio prema severu. Vođa patrole, kapetan Mitrović, navodno je leteo na avionu s oznakom L-24, a pratilac, rezervni potporučnik Dragutin Bojović, verovatno na L-23. U nekim objavljenim feljtonima se navodi radio-komunikacija, koja se čula na nekim zemaljskim radio*stanicama, u kojima se vođa Mitrović obraćao pratiocu Bojoviću pozivnim znakom, koji bi prema svedočenju učesnika ovih dejstava i uprkos otežanoj čujnosti radio-veze, mogao da bude "dvadesettreči..."!
Piloti naših Meseršmita su zahvaljujući dosta dobrim avionskim radio-stanicama mogli da u letu komuniciraju međusobno i da budu u vezi sa komandnim mestom grupe na aerodromu, koje je preko radio-veze lovcima "dirigovalo" (kako se onda nazivalo navođenje sa zemlje) do daljine od oko 50 kilometara. Preko radija su upozoreni, da mogu da očekuju neprijateljske avione na području Beograda a potom su i sami mogli da čuju i prate radio-saobraćaj na određenim frekvencijama. Na domak Beograda, van dometa radio-stanice grupe, u vreme prvog nemačkog naleta iz povećane radio-komunikacije i poruka koje su se mešale, ali bile pretežno - Nemačke, shvatili su, da se iznad prestonice već nalaze neprijateljske formacije. Uključili su se u borbu s avionima iz prvog napadačevog talasa i iznad Kalemegdana napali grupu bombardera. Tom prilikom su zajedničkom akcijom, u kojoj je Bojović striktno pratio vođu, pogodili, oštetili i možda, (službena kvalifikacija - "verovatno"), oborili jedan bombarder neutvrđenog tipa.
Prisustvo para jugoslovenskih lovaca između formacija nemačkih aviona iznad Beograda je uočeno od lovaca pratnje iz koje su se izdvojila četiri nemačka Bf-109 i ustremila na jugoslovenske Meseršmite. Da bi ih se otarasili, Mitrović je, sve vreme praćen od Bojovića, iz borbe izašao obrušivši se prema zemunskom aerodromu, dok su nemački lovci krenuli za njima. Započeo je uzbudljiv progon, u kojem su svakog našeg lovca pratila po dva nemačka lovca. Mitrović se uspešno nosio sa nemačkim "emilima", koji su pokušavali da mu "udu u rep" i da ga iz najpovoljnjeg položaja obore vatrom. Ne dajući im priliku za odsudni udar, on je naglo izvadio avion iz obrušavanja i prešao u gotovo vertikalno penjanje. Nemački piloti su ga pratili kao da su vezani za njega. Međutim, Mitrović je neočekivanim manevrom "imelman" iznenadio i izigrao progonioce, udaljio se i načas se oslobodio pritiska i pretnji zjapećih cevi njihovog oružja. Imajući prednost visine, od plena se pretvorio u lovca i okrenuo ka nemačkim Meseršmitima, spreman da otvori vatru. Njegovi dotadašnji gonioci, iskusni borci, udaljili su se - nakratko...
U isto vreme, ne mogavši da se otarasi dvojice Nemaca koji su ga uhvatili u unakrsnu vatru, Bojović je zasipan rafalima progonitelja ponirao ka zemunskom aerodromu. Njegov avion je pogođen i počeo za sobom da ostavlja trag dima, pa se on uputio na sletanje. Zbog uspelog manevra vođe jugoslovenske patrole, koji je stekao prednost visine, brzine i položaja za napad, progonioci Bojovića su odustali i udaljili se. Na domaku letelišta, na nekih 50 metara visine, odjednom se pojavio plamen iz motora aviona Bojovića, koji je odustao od sletanja. Propeo je svoj Meseršmit i u manevru "šandela" dobio visinu neophodnu za iskakanje. Zbog male visine padobran se otvorio nešto pre prizemljenja pilota, koji je opečen, poluugušen dimom, vrelim vazduhom oprljenih pluća, iscrpljen od povreda, napora i uzbuđenja, još neko vreme ležao na zemlji, čekajući da stigne pomoč.
Osmotrivši prizemljenje Bojovića padobranom, Živica Mitrović se vratio u borbu i krenuo u progon formacije nemačkih aviona, koje su se posle izručivanja bombi uputile ka severu. Ali, pristigli su ga i ponovno napali »meseri« iz pratnje. U borbi, koja je trajala nekoliko minuta, daleko od očiju verodostojnih svedoka, Mitrović uspeva da oborijedan Bf-109E, ali je i sam pogođen, zapaljen i oboren. Pao je nedaleko od sela Krčedina, kod mesta Miletin Salaš, gde je pao i nemački Meseršmit, dok se posle ove borbe - najverovatnije usled dejstva Mitrovića -još jedan nemački avion srušio kod Koviljske Ade, preko Dunava. Oba aviona tipa Bf 109E su pripadala lovačkoj jedinici JG 77.
Štab 1. vazduhoplovne brigade je sutradan po ovoj borbi, 07.04.1941. godine, dobio izveštaj: "6. aprila 1941, oko 7 časova jedan naš pilot hrabro je gonio grupu od 30 neprijateljskih aviona, oborivši nad selom Krčedin 2 neprijateljska Meseršmita, ali je i sam pao u plamenu...". Iako je službeni izveštaj, koji je primljen u Štabu 1. vazduhoplovne brigade - izričit, potvrđujući obaranje dva nemačka Meseršmita, naknadna proučavanja su potvrdilia obaranje onog Bf-109E koji je pao kod Krčedina, dok je za obaranje drugog aviona iz te jedinice objektivna kvalifikacija pobede mogla da bude - "verovatno", kakav je slučaj i sa bombarderom koji su zajedno pogodili i oštetili Mitrović i Bojović.
Maglovite senke prošlosti
0 svemu iznetom svedoče danas (naravno i ranije!) dostupni domaći i strani arhivski izvori. Jedino što ne može da se popravi je saznanje, da su likovi, obrisi i imena aktera izbledeli u sećanjima, a njihov biološki odlazak odneo mogućnost potvrđivanja onog što se pronašlo u požutelim papirima i izbledelim fotografijama ili na stranicama neke zaturene knjige. 0ni su ostali bez svoje obelodanjene istine, bez priznanja, sa maglovitim senkama prošlosti, koje su se povijale nad njihovim imenima, sudbinama i naslednicima.
Airport Belgrade post card, during 60s by b737, on Flickr
.jpg)
